Сөйлем
мүшелері
Сөйлем мүшелері – сөздердің мағыналық тұрғыдан өзара тіркесуі
нәтижесінде синтаксистік қызметте жұмсалатын сөйлемнің дербес бөлшектері.Сөйлемдегі сөздер
бір-бірімен мағыналық байланыста болады, сол байланыс негізіндеграмматикалық мағынаға ие болған сөздер, сөз тіркестері сөйлем мүшелері қызметін атқарады. Сөйлем
мүшелері қызметінде сөйлемнің дұрыс құрылуының, әр сөздің өз орнында
жұмсалуы мен ой желісі, стильдік жағынан нақты болуының орны ерекше.
Сөйлем мүшелері үлкен екі топқа бөлінеді:
1. тұрлаулы мүшелер (бастауыш,баяндауыш);
2. тұрлаусыз мүшелер (анықтауыш,толықтауыш,пысықтауыш)
Тұрлаулы мүшелер сөйлемнің негізгі арқауы
саналады, предикативтік қатынас негізінде ең кіші сөйлем ретінде жұмсалып,
олардың негізіндетақырып, рема, тіпті есімді,етістіктісөз тіркестері айқындалады.[1]
Бастауыш – сөйлемдегі ойдың иесі, ол нөлдік, көптік,
тәуелдік тұлғалардаесімдіктен,есімсөз таптарынан, албаяндауышбастауыштың негізгі
қасиеттерін нақтылай келеетістіктен, т.б. сөз
таптарынан жасалады. Тұрлаусыз мүшелербастауыш пенбаяндауышқа тікелей
қатысты болып, сөйлемде айтылуға тиісті ойды толықтырып, айқындап тұрады.
Толықтауыш септелген сөздердің заттық қасиетін көрсетеді де,
тура және жанама түрлерге бөлінеді.
Анықтауыш заттың, субстантивтенгенсөз таптарының,септік жалғаулыпысықтауыштарды айқындайды,
оның сапалық, меншікті түрлері бар.
Пысықтауыш көбіне қимылға, кейде есімдерге де қатысты
жұмсалады. Сөйлем мүшелері негізінен дербес мағыналысөз таптарынан жасалады,
олардың жасалуына көмекші есім, көмекші етістік, шылау, модаль сөздер де
қатынасады, дербес мағыналы сөздердің семантикасын осы көмекші сөздер
айқындайды. Сөйлем мүшелері дара, күрделі, үйірлі, кейде құрама болады.
Сөйлем
мүшелерінің кестесі
|
Сөйлем мүшелері
|
Бастауыш
|
Толықтауыш
|
Анықтауыш
|
Пысықтауыш
|
Баяндауыш
|
|
Ереже
|
Зат есім сөйлемде атау септігінде тұрып бастауыш
болады.
|
Зат есім атау мен ілік септіктерінен басқа септіктер тұлғасында тұрып, толықтауыш болады.
|
Зат есім ілік септігінде тұрып, өзінен кейінгі сөзді
айқындап, анықтауыш болады.
|
Зат есім барыс. Жатыс,шығыс, көмектес септіктерінде
келіп немесе көмекші есіммен, септеулік шылаулармен тіркесіп пысықтауыш
болады.
|
Зат есімдер жіктеліп келіп немесе атау септігінде
тұрып, сөйлемде баяндауыш болады.
|
|
Сұрағы
|
Кім? Не? тәуелденіп қойыла береді. Кімім?неңіз?
|
Кіммен? Немен? Кімге? Неге? Кімді? Нені?
Кімде? Неде? Кімнен? неден?
|
Кімнің?ненің?
Қандай? Қай?
|
Қайда?
Қашан?
Қалай?
Қайтіп?
Не үшін?
Не себепті?
Не мақсатпен?
|
Не істеді? Қайтті?
|
|
Мысалдар
|
Желкүшейді.
|
Тәрбие тілден
басталады.
|
Мен қызық кітапоқыдым.
|
Биыл күн жылы
болды.
|
Асқар машинамен жүріп
кетті.
|