Биологиялық белсендi қоспалардың
(ББҚ) биотехнологиясы
Бұл өнiмдi әр елде әртүрлi жiктейдi. Қазақстанда ол
3 топтан тұрады:
парафармацевтика -
дәрi-дәрмекке жақын заттар;
нутрицевтика -
сауықтыру қоспалары қосылған азық-түлiк өнiмдерi;
витаминдiк-минералдық
кешендер.
Парафармацевтикалар
– бұл құрамында органикалық қышқылдар, биофлавоноидтар, дубильді, фенолды
қосылыстар, гликозидтер, кофеин, биогенді аминдер, және табиғиөнім деп
аталынатын заттары бар өнімдер. Олардың әрекеті физологиялық
шектеулердегі жеке органдар жүйелердің қарқындығын белсендіруге
бағытталған (мысалы үшін, тамқ талшықтары арқылы ішектің секреторлы, матор –
эвакуаторлы қызметтерін қарқындату, адаптогендермен жұмыс жасаудың
ой-өрістік және физикалық қабілеттілігін қарқындату, липца-олестеринді
зат алмасу, ЦНЕ, жүрек-тамыр жүйелері мен т.б. реттеу).
Парафармацевтиктер
дәрі-дәрмекке жатпайды және оларды алмастыра алмайды.
Парафармацевтиктердің
дәрі-дәрмектерден негізгі айырмашылықтары:
- Егер ол дәрі-дәрмек ретінде
таза химиялық түрде қолданса, бұл заттың бір емдік мөлшерінен
тәуліктік мөлшері аспауы керек;
- Парафармацевтиктер тек қана ішке
қолданады.;
- Парафармацевтиктерді қолдану кезіндегі ағзаның
жүйелері мен органдары қызметтерін параметрлерінің
сандық өзгеруі олардың физиологиялық нормаларына байланысты;
- Парафармацевтиктердің қолдану мөлшерінің диапазоны мен
ағзаның функцияларына қалыпты немесе түзетуші әрекет еткенде
токсинді және зиянды заттардың байқалуының, емдік заттарға қарағанда
төмен.
Парафармацевтиктерді қодануда оларды
адам ағзасы оның жеке компоненттерін қабылдай алмайтын жағдайларда
кездеседі, бұл кейбір тағам өнімдеріне, әсіресе дәрілік заттарға тән. Бұл
әртүрлі созылмалы аурумен ауыратын адамдарда байқалады.
Парафармацефтикьер
келесідей бөлінеді:
- Жануарлар шикізатынан: ет-сүт өнімдері мен олардан
алынатын өнімдерді, балықтар мен теңіз
өнімдерін өңдеу негізінде алынған ББЗ;
- Микроорганизмдердің таза культуралары мен
аралас құрамының (эубиотиктер мен пребиотиктер) негізінде алынған бактериялық
препараттар.
Пребиотиктер –
бұл микроб небасқа тектестірі микроорганизмдер. Бұл табиғи түрде физиологиялық
қызметтерге қолайлы әсер еткенде организм иесіне биохимиялық реакция көрсетеді.
Яғни организм иесінің микрофлорасының қызметіне ыңғайлы әсер ететін және өлі
микроорганизмдердің қоршаған ортаға жақсы бейімделуіне әсер ететін кез келген
тірі не өлі микроорганизмдер, сонымен қатар басқа да тектес заттар.
Нутрицевтиктер
- алмастырылмайтын тағамдық заттар немесе олардың жақын алғышарттары (мысалға
3-мен басқа полиқанықпаған майқышқылдарының кейбір микроэлементтер-кальций мен
магний, жеке алмастырылмайтын аминқышқылдары мен олардың жиынтықтары, кейбір
моно және дисахаридтер, тамақ талшықтары және т.б).
ББЗ-дың
нутрицевтиктері келесі топтарға бөлінеді:
- ақуыз бен аминқышқылдардың көздері;
- май қышқылдарының, липидтердің және майда
ерігіш витаминдердің көздері;
- көмірсулар мен қанттардың көздері;
- тағамдық талшықтардың көздері (пектиндер,
өсімдік жасунықтары, микрокристаллды целлюлоза және т.б);
- суда ерігіш витаминдер көздері;
- макро және микроэлементтер көздері.
Осы
топтың ББЗ-ы тағамдық (фармацевтикалық
емес) технологияларды қолдану арқылы өндірілетін өнімдерді көрсетеді.
Олар жанама әсерсіз алдын алу мақсатында қолданылады, жалпы денсаулық
сақтау әсерін көрсетеді, қарсы көрсетілімдері жоқ.
Нутрицевтиктерді қолдану мыналарға мүмкіндік береді:
- Ересектер мен балаларда көп
жағдайда кездесетін эссенциальді (алмастырылмайтын) заттардың дефицитін
оңай және тез толтыру;
- Жасы мен жынысы бойынша
ажыратылатын қажеттіліктеріне, физикалық ауыртпалығының қарқындылығына,
жеке адамның биохимиялық конституцисының генетикасы ерекшеліктерімен
енгізделген, оның биоритмдері, физикалық жағдайына (жүктілік,
лактация, эмоциялы стресс және т.с.с.), сонымен бірге мекен-ету ортасының
экологилық жағдайларына қарай нақты бір сау адам тамақтануын
максимал түрде жекелендіру;
- Ауру адамның тамақ затының
өзгерген физикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру, соған қоса
метоболиттік конвейердің зақымдалған бөлігі.
- Экологиясы нашар аумақтарда
тұратын адамдарды қоршаған ортаның жағымсыз әсеріне ағзаның
мамандандырылмаған резистентілігін клетканың ферментті
қорғаныс элементтерін күшейту есебінен жоғарылату;
- Ағзадан бөгде және токсинді
заттарды тежеу мен бөліп шығаруды күшейту мен жылдамдату;
- Ксенобиотиктермен өсер ету жолымен метоболизмінің
ферментті жүйелерін, жеке заттардың метоболизмдерін, әсіресе
токсиканттарды өзгерту;
ББЗ-нутрицевтиктердің физиологиялық
рөлі.
-
Нақты адамдардың олардың тұтынушылығына байланысты жынысы, жасы,
физикалық және ақыл-ой жұмысының интенсивтілігі, биоритм, фенотипі және
генотипі, мезгілдің нақты уақытындағы физиологиялық ерекшеліктері бойынша
тамақтану рационын жекешелендіреді;
-
Тамақтанудың жекелей бұзылуы мен эндемикалық микронутриентті
жетіспеушіліктермен байланысты туындаған жеке нутриенттер мен оларың топтарынан
туындайтын дисбалансты тез және тиімді жояды;
-
Созылмалы аурулармен ауыратын, соның ішінде алмасу сипатындағы (семіздік, отеросклероз, диабет, остеоартроз,
подагра) тұлғаларда бұзылған метаболиттік процесстерді түзетеді;
-
Асқазан-ішек құрылымының созылмалы ауруымен ауыратын адамдарда тағамдық
заттардың түсуін жоғарылатып, сіңірілуін жеңілдетеді;
-
Метаболизмнің токсикалық өнімдерінің белсенділігін тоқтату, сіңіру және
шығару процесстерін күшейтеді, соның ішінде экологиясы нашар аймақтарда тұратын
не жұмыс істейтін, синтетикалық преараттармен тұрақты түрде медикаментозды
терапия қабылдайтын, бауыр мен бүйректің созылмалы ауруымен аурыатындарда.
Құрамы бойынша нутрицевтиктерді шартты
түрде бірнеше функционалды топшаларға бөлуге болады:
-
Витаминдердің, минералдардың не минералды витаминдердің толық немесе
редуцирленгенкомплекстері, оған қоса соңғы жылдары көп компонентті баланстанған
препараттардың үлесі нарықта көбейгені байқалады, оларға тек классикалық
витаминдер емес, сонымен қатар витаминтәріздес заттар (коэнзим, холин,
инозитол, липоқышқылы және т.б), хелаттанған минералдар (аминқышқылымен
байланысқан) минералдар және олардың жоғары био қолжетімділігіне ие коллоидты
ерітінділер жатады;
-
А, С, Е, селен, биофалаваноидтар витаминдері, каталаза, пероксидаза
ферменттері және антитотықтырғыштың көп мөлшері бар өсімдіктер – чеснок,
қарақат және т.б. қатарлар жататын антитотықтырғыштық компоненттер жатады;
-
Қанықпаған май қышқылдары бар преараттар. Бұл май қышқылдары организмде
3 биологиялық қызмет атқарады: организмді энергиямен қамтамасыз етеді; жасуша
мембраналарының түзілуіне қатысады;
жасушалардың өсуіне, бөлінуіне, қанды қысымға, иммунды және басқа да
реакциялар мен процесстерге әсер ететін арнайы қосылыстардың көзі болып
табылады.