Мен Исатай Армангүл боламын
Ғылым жолын қуамын.
Цитрус өсімдіктерін
Пайдалы деп ұғамын.
Дәрумен толы құрамы
Апельсин, лимон, мандарин
Маған қатты ұнады.
Зерттеп оның түрлерін
Көп мәлімет жиямын
Денсаулыққа пайдалы
Сіздерге де ұсынамын.
- Қандай жеміс жақсы көресің? – десе, бірі –
алма, екіншісі – алмұрт дейді.
- Ал мен цитрус өсімдіктеріне жататын
апельсин жемісін ұнатамын. Осы
жобам арқылы оны дәлелдегім келеді.
Апельсин отаны –
Оңтүстік Қытай. Ол
туралы алғашқы деректер
2200 жыл бұрын
хатқа түскен Қытай жазбаларында
кездеседі. Онда апельсин
мен мандариннің 27-ге
жуық түрі көрсетілген
екен. Жеміс Қытай жерінен
Үндістанға, содан кейін Египетке таралады.Ғылым
апельсиннің шығу тарихы туралы осылай деп сыр шертеді.
Еуропаға апельсин ХV
ғасырларда ғана жетті.Оны 1429 жылы
Үндістаннан жеткізген -саяхатшы
Васко да Гама.
Көптеген халықтарда апельсин –ырыс пен ынтымақтың нышаны. Мәселен,
қытайлық тұрғындар апельсин ағашы өсіп тұрған үйде бақыт пен береке патшалық
құрады деп сенеді. Сондықтан олар өздерінің ең жақын адамдарына апельсин
ағаштарын сыйға тартады.«Апельсин»
сөзін неміс тілінен аударатын болсақ, «Қытай алмасы»деген мағынаны білдіреді.
Апельсин–руталар тұқымдасыныңцитрустуысына жататын жеміс ағашы. Шыққан жері – Оңтүстік Қытай және Үндістан. Апельсин – жемісі тәтті қышқыл, жапырағы жылтыр
қабықты ағаш тәрізді өсімдік. Басқа цитрустар сияқты апельсинде жарық күнді,
ылғалды ауаны ұнатады. Жерорта теңізі, Түркіменстан, Иран секілді мемлекеттерде
жеміс ағашы санатында аулада өсіріледі. Ауа температурасы -50С-дейінгі төменгі
суыққа шыдай алады. Жемісті мол салатынымен ерекше. Табиғатта 8-10м биіктікке
жетіп, 4 метрге жайылып өседі.Үй жағдайында 1,5-2,5м биіктікте өседі. Өте жай
өсетіндіктен, қанша уақыт өтсе де пішінін бұзбайтындықтан, үй жағдайында сәндік
мақсатта өсіреді. Апельсин жылына бір рет наурыз айында гүлдейді. Гүлдері ақ
түсті, бес күлтелі, керемет хош иісті. Гүлдеп болған соң түйін салып, жеміс
береді. Бірақ, жемісін қараша айының екінші жартысынан наурыз айына дейінгі
аралықта жинайды. Үй жағдайында өсетін апельсиндер дұрыс күтім көрсетілсе ғана
гүлдеп, жеміс береді. Ыдыста өсірілген апельсинді жыл сайын күзде ыдысын
ауыстырып, қайта отырғызу керек. Өсімдіктің жас көшеті 7-8 жылдан соң ғана
жеміс береді.
Апельсиннің тәтті және ащы түрі бар.
Тәтті апельсин жабайы түрінде кездеспейді. Биіктігі
10-12м, жапырағы қалың, сопақша, жоғары жағы сүйірлеу болып келеді. Гүлдері қос
жынысты, ақ, жұпар иісті, гүл шоғырына бірден, кейде бірнешеуден орналасады.
Жемісі көп ұялы, сұрпына байланысты сыртқы түрі, түсі (ақшыл сарыдан, қызыл
сарыға дейін) әртүрлі болып келеді. Тәтті,шырынды. Жемісінің
орташа салмағы 50-400г, құрамында 75-88%су, 8-9%қант,
1.06-1.97%қышқыл, 70мг Свитамині, 0.9% илік заттар болады. Өсу жағдайына байланысты
2-3 кезеңге бөлінеді. Апельсин жыл бойы өсіп, гүлдеп жеміс береді. Әр гектардан
20-25т өнім алынады. Апельсин тұқымынан және ұластыру арқылы көбейеді.
Тұқымынан егілсе 10-15 жылда, ал ұластырылғанда 3-4 жылда жеміс береді. Жемісін
сол күйінде немесе қайнатып кондитерлік (варенье, джем, шырын, т.б.) тағамдар
жасап жеуге болады.
Ащы апельсиннің биіктігі аласа6-8м болып келеді. Тікенекті бұтақтарының ұзындығы 6-8см, жемісінің
сыртқы қабығы жылтыр, қызғылтым сары, бедерлі, шырыны өте ащы болады. Жемісі
көбінесе, эфир майын алу үшін пайдаланылады, сондай-ақ тағам,кондитержәнеиіс суөнеркәсібінде қолданылады.
Апельсин – жылусүйгіш өсімдік. -5ºС температурасында жапырақтары
түсе бастайды, ал -8ºС, - 9ºС-ге жеткенде, ағаш өліп қалады. Өсіп тұрған жері
қолайлы болса 75 жасқа дейін өмір сүреді. Апельсиннің селекционерлер шығарған
сұрыптары өте көп, жылда 10-15 шақты жаңа сұрыптары шығып жатады.
Апельсиннің сұрыптары 3 топқа бөлінеді: кәдімгі —
қабығы қызғылт сары, жемісі ашық қызғылт сары; королектер— ашық қызғылт сары
қабықты, қызыл немесе қызыл тамырлыжемісті;
сабақты — жоғары жағында негізгі жемістің қабығынан сәл шығыңқы жетілген жемісі
бар. Кәдімгі апельсиннің қанты мол,жемісішырынды.КСРО-да
мынадай сұрыптары өсіріледі: Королек 100,ВашингтонНавел,
Тладкокорый (Вашингтон Навел гладкокорый), Первенец.
Цитрус өсімдіктерін өндіруші елдер:
Бразилия, АҚШ, Мексика Үндістан, Қытай, Испания, Италия, Иран, Мысыр, Пәкістан
Тұрмыста қолданылуы
Цитрус
өсімдіктері шырын мен тағам түрінде ғана емес, тұрмыста да көп қолданылады. Түрлі
үй тазалауға, ыдыс жууға, ауаны хош иістендіруге арналған заттарға қосылады.
Адам гигиенасына арналған заттардағы цитрус өсімдіктерінің қоспалары
денсаулыққа пайдалы.
Тұрмыстық заттарға қосылуы: иіс сабын,кір жуғыш ұнтақ, сусабын, тіс пастасы, иіс су, ылғалдандырғыш сүлгі, хош иістендіргіш, тазалағыш заттар, хош иісті кір шайғыш, жақпа майлар т.б.
Сонымен
қатар апельсинды күнделікті
тұрмыста көп қолданамыз.
Салат түрлеріне, шырын
жасауға, тосап қайнатуға
пайдаланамыз.Мен үйде анаммен
бірігіп апельсин шырынын
үнемі жасап ішемін. Дайындау тәсілі: 2 дана апельсинді
мұздатқышта сәл мұздатып
сонан ет тартқыштан өткізімізде лимон қышқылын, секер
және 2 литр су
құямыз. Барлығын араластырып 45 минутқа
қойып сүзіп аламыз.
Осымен шырын дайын.Цитрус
өсімдіктерінің шырыны табиғи дәрумендерге өте бай, адамның көңіл-күйін көтеріп,
сергітеді. Шырынның адам ағзасына әсері мол.Апельсин жемісінің қабығывитаминге аса бай, бірақ ашқылтым
дәмі бар. Жемісін жаңа піскен
күйінде пайдаланады, одан қайнатпа,
компот, цукат жасайды.Апельсиннің қабығын
кептіріп анам үйде
цукат жасайды. Әкем осы
апельсин цукатымен шай
ішеді.
Цитрус өсімдіктерінің денсаулыққа
пайдасы (апельсин)
Апельсиндерде С дәрумені көп. Сондай-ақ ол фолий қышқылына да бай. Жуырда
ғалымдар Р450 цитохромның кейбір энзимдерін басатын цитрустардың бірнеше
биофлавоноидтерін анықтады. Энзимдердің бірі Р450 - 1В1 цитохромы ағзада
темекінің түтінін, пестицид пен басқа да заттарды белсенді етуі мүмкін, соның
нәтижесінде олар канцерогендерге айналады. Апельсин шырынында көп болатын
хеспетерин, биофлавоноидтер Р450 - 1В1 –ң проканцерогендермен
метаболизациясын азайтады, бұл олардың канцерогендерге айналу қаупін
айтарлықтай төмендетеді.
Апельсин құрамында А,
С,В1, В2, РР дәрумендері, магний, фосфор, натрий, калий, кальций және темір
сынды микроэлементтер бар. 150 грамм апельсин құрамында 80 мг аскорбин қышқылы
кездеседі.
Апельсин - адам ағзасына,
әсіресе жүрек-қан тамырлары, жүйке жүйесіне аса қажет жеміс. Апельсин шырыны
ағзадағы зат алмасу процесін жақсартады. Қант диабеті ауруына шалдыққан
адамдарға апельсинмен, оның шырынымен айнымас дос болуға кеңес берер едім. Авитаминоз,
шаршап-шалдығу кезінде де осы жемістің көмегіне жүгінсеңіз, өкінбейсіз.Жеміс адамның тәбетін ашып, безгекке ұшырағанның
ыстығын алады.
Цитрус
өсімдіктері адам ағзасында кездесетін түрлі ауруларға емдік дәрі-дәрмектер
ретінде көп пайдаланылады. Соңғы кездегі халық медицинасы осы өсімдіктердің
қасиеттеріне көп сүйенеді. Суық тию, бас ауыру, бауыр, өкпе, жүрек, қан
тамырлары, демікпе сияқты ауруларға арналған арнайы рецепттер бар.Апельсиннің құрамында
аскорбин қышқылы мол болғандықтан ол
қырқұлақтың бірден-бір емі. Шала піскен апельсинді қабығымен суда қайнатып,
жатырдан қан кеткен кезде қолданады. Күніне бірнеше апельсин жеп тұмаудың алдын
алуға, ішек қызметін жақсартуға болады. Апельсин
қабығын езіп, дене қалтырағанда қолданады. Ондайда күніне 3 рет жарты шай
қасықтан тамақтан 30 минут бұрын жейді.