Оқушы өзін-өзі реттеу үшін топтық жұмыстың орны ерекше болды. Сыныптағы бірлескен жұмыс оқытылатын пәннің мазмұнын берумен шектеліп қана қоймайды, ол сонымен қатар мұғалімнің ынтымақтастық атмосферасында оқуды қамтамасыз етуіне бағыттайды [2.11.] деген ойды ескере отырып, оқушылармен сабақты бастамас бұрын өзара ынтымақтастық атмосферасын құрып алу керектігіне көзім жетті. Осы орайда Мерсер (2000) сипаттағандай, білімді бірлесіп алуда немесе «пікір алмасу» барысында тең құқылы серіктестер болып табылады [1.40.]. немесе құрдастар тілі қарқынды дамитынын түсіндім.
Орыс ғалымы Выготский білім беру моделі оқушының диалог құру нәтижесінде дамитындығын айтқан болатын. Сонымен қатар Выготский кіші жастағы балаларды танымдық даму әрекеттері әлеуметтік қарым-қатынас үдерісінде, яғни, анағұрлым қабілетті оқушылармен араласу және мәдениет, қоршаған ортамен өзара қарым-қатынас жасау арқылы оқушыларды ересектерше ойлау әдісіне үйрету кезінде қалыптасатын субъекті ретінде суреттейді. Ал Бразиялық педагог Фриери «әр адам оқу процесіне сыни тұрғыда қатысып, басқа адамдармен диалогтік әңгімелесуге қатысуға қабілетті» екендігіне негізделген білім теориясын әзірледі.
Мерсер өз зерттеулерінде сыныпта сұрақ қоюдың үлгісі «бастама – жауап – кейінгі әрекет»(БЖӘ) нысаны бойынша қойылған сұрақ екендігін анықтап, оқушының білім алуын қолдау үшін сұрақ қоюдың түрткі болу, сынақтан өткізу және қайта бағыттау секілді әр түрлі техникаларын пайдалануға болатынын айтқан. Осы теорияларды негізге ала отырып оқушылардан көбірек білетіні басқа адамдар мен атап айтқанда сыныптастарымен, мұғалімдермен болуы диалог жүргізу мүмкіндігі болған жағдайда оқыту мен оқуы жеңілдейді. Жоғарыда көрсетілген ғалымдардың зерттеулерін сілтеме ретінде негізге алған болатынмын. Тәжірибедегі сабақтар барысында сұрақ жауап әдісін тақырыпқа сай түрткі, сынама, қайта бағытттау сұрақтарын қоя отырып білімдерін бекітуге тырыстым.
Осы ретте сабақтарда қолданған әрбір әдістерде, мысалы «Кім жылдам?» ойынында бірінші түрткі сұрақ «Функция дегеніміз не?» деп сұрақ қойғанымда, С. есімді оқушы «Функция дегеніміз тәуелсіз айнымалының бір ғана мәні сәйкес келетін функционалдық тәуелділік » деп жауап берді.Мен оның жауабын толықтыру мақсатында «Мысал келтіре аласың ба?»,-деп айтқанымда ,оқушының тосырқап қалғанын байқап,қайта бағыттау сұрағын қоюға тырыстым.Яғни «Көмектесе алатындар бар ма?»дедім. Осы сәтте Н. есімді оқушы жылдамдық танытып,жауап беруге кезек алды.Ол «заттың құны оның санына немесе бағасына тәуелді»деп жауап берді.Оқушының бұлай жауап беруі білгенінөткен сабақтарда алған білімімен ұштастыра білетіндігін,сабақтан тыс уақытта өмірде қолдана алатындығын байқатты.Және әр сабағымда оқушының берген жауабы қате болған жағдайда тоқтатпай,тақырыпқа қарай бағыттап сұрақ қойып,оқушының қатесін түзеуге мүмкіндік туғыздым.Мысалы, «Миға шабуыл» әдісі бойынша бірнеше сұрақтар дайындаған болатынмын.Алғашқысы «Функцияның қадамын қалай түсінеміз?»,-деген сұраққа осы кезде А. есімді оқушы «Функцияның мәні деп жауап берді».Оның дұрыс жауап бермегенін біліп, «қатар тұрған аргументтің айырмасының мәнін қалай түсінесің ?» сонда оқушы «қатар тұрған аргументтің мәнінің айырмасы функцияның қадамы деп аталады» деген ойлы тұжырымды жасады,яғни нақты жауапты айта білді.
Білі беруде диалогтік тәсілдерін дамытуда сұрақ қою техникасы арқылы оқушыны сындарлы сөйлеуіне ынталандыруға,білімге құштарлығын оятуға,сыни тұрғыда ойлауға ықпал етуді, бір-бірін үйретіп,пікір бөлісіп,өзін және өзгені бағалай білуге,бір-бірімен диалогтік қатынасқа түсуге,ойын жинақтауға, талдай алуға ықпал жасадым деп ойлаймын.Өйткені білім алуда пікірлесу,сұрақ қою барысында серіктестерінің айтқандары елеулі орын алды деп білемін.
Мерсердіңзерттеуіне сәйкес,әңгімелесу оқушылардың білім алуының ажырамас бөлшегі болып табылады және әңгімелесудің үш түрі бар:
1.Әңгіме дебат барысында:
-ой-пікірлерде үлкен алшақтық болады және әрқайсысы өз шешімдерінде калады;
-ресурстарды біріктіруге бағытталған аздаған талпыныс жасалады;
-қарым-қатынас көбіне бәсекелестікке бағытталған;
2.Зерттеушілік әңгіме жүргізілу үстінде:
-әркім ақылға қонымды мәлімет ұсынады;
-әркімнің идеясы пайдалы ретінде бағаланғанымен,мұқият бағалау жүргізіледі;
-қатысушылар бір-біріне сұрақ қояды;
-топтағы қатысушылар келісімге жетуге тырысады;
3.Топтық әңгіме барысында байқалатын жайлар:
-айтылған пікірлермен тыңдаушылардың әрқайсысы механикалық түрде келісе беруі;
-идея қайталанады және жасалынады,бірақ үнемі бағалана бермейді;
Көптеген талқылаулар,әдетте,әр түрлі әңгіме түрлерінен құралады.Мерсердің айтуынша,ұжымдық түсіну мен білім беруге қол жеткізу аясындағы табысты талқылауларда әңгімелесудің зерттеушілік түрі басымдыққа ие болды. Осы аталған жайт тәжірибе кезеңіндегі сабақтарда орын алды,әсіресе зерттеушілік әңгіме. Қорыта айтқанда, «Оқу мен оқытудағы жаңа тәсілдер»маған не берді?Бұл модульдің маған ұнағаны диалог арқылы оқыту тәсілі өз бетінше ізденіп оқуды,не қажет екенін өзі табуға көмектеседі.Әр түрлі сұрақ қою тәсілдері диалог арқылы оқу сабақтарды түрлендіріп өткізуге мүмкіндік берді.
Оқушы не үйренді?Өз бетінше ойлай білуге,мәселеге басқа қырынан қарай білуге,бір-біріне түсіндіруге және бір-бірін тыңдай білуге үйренеді.
Қорыта келе айтарым,диалогтік оқыту нәтижем бойынша оқушылардың білетіндігін және білмейтіндігін анықтау үшін жақсы қарым-қатынастың тілдік дағдылар және түсінікпен қарау талап етіледі. Маған қолданыстағы оқушылар қысқа жауап беретін сұрақтармен салыстырғанда диалогтік сұхбаттасу менің де,оқушылардың да білім алуға қомақты үлес қосатын өзара іс-қимылдың шын мәніндегі тиімді түрі болатынына көз жеткіздім.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Мұғалімдерге арналған нұсқаулық.Бірінші деңгей.
2.Мектептегі тәжірибе кезеңінде орындауға арналған тапсырмалар.