Бала тілінің дамуы дыбыс аппаратының бұлшық еттерінің күрделі шартты және шартсыз қозғалысына сәйкес қалыптасады. Сонымен қатар, басқа адамдармен қарым – қатынастың маңызы зор екеніне көптеген мысалдар бар. 12-16 жасқа дейін адамдармен араласпай өскен балалардың адам сияқты сөйлеу қабілеті болмайды. Сөздердің мағынасын түсініп, аздап сөйлеп үйренгенімен, оларда екінші сигналдық дәрежедегі тіл қалыптаспайды. Бұған дәлел - маймылдар тәрбиелеген адам балалары. Сәби кезінен жануарлардың тәрбиесінде болып, адамдармен қарым-қатынасы кеш басталған балалардың ересек адамдардай сөйлеу қабілеті болмайды, оларды адам кейпіне келтіріп тәрбиелеу де, сөйлету де қиын, кейде мүлдем мүмкін болмайды.
Жаңа туған бала дыбыс аппаратының шартсыз қимыл рефлекстеріне байланысты мағынасыз үн шығарады.
2 – айдан бастап бала дауыстай алады. Ересектерге еліктеп, кейбір дауысты дыбыстарды қайталауы мүмкін.
3 - айдан бастап гу-гулеп, былдырлап, дыбыс аппаратын сөйлеуге дайындайды.
5 - 6 айдан еліктеу арқылы жеке дыбыс, буындарды айта бастайды. Бұл кезде тек бірінші сигнал жүйесі ғана дамығандықтан, сөздің мағынасын түсінбейді, жай қайталайды. Сонымен қатар, тілдің шығуына есту қабілетінің әсері зор. Есту қабілеті ерте жойылған балалардың тілі шықпайды. Жақсы еститін баланың тілі 9 айында түсінікті жеке сөздерге айналады. 2 жасқа дейінгі баланың сөйлеуі оның ана тіліне байланысты емес, содан кейін ғана ана тіліне сәйкес артикуляция байқалады. Ми қыртысында дыбыс орталығы мен сөйлеу орталығының арасында нервтік байланыс пайда болады. Кейіннен байланыс күшейеді. Дені сау, жақсы дамып келе жатқан баланың 1 жасында - 6-10, 2 жасында -250-300, 3 жасында – 1500, 4 жаста - 4000-ға жуық, 5-6 жасында - 4000-5000-ға дейін баратын сөздік қоры жиналады. Тәрбиесіне, жоғары жүйке әрекетінің тобына, қозу мен тежелу қасиеттеріне байланысты балалардың сөз қорының мөлшері әртүрлі болады. Басқа адамдармен қатынасына, табиғатына, яғни генетикалық (тұқым қуалаған) ерекшеліктеріне, болмысты білуге арналған ынтасына, өмір сүріп отырған ортасының мәдениетіне байланысты алғашқы сөздері баланың көңіл – күйіне негізделген, өмір қажеттілігінен шыққан сөздер болса, кейіннен мағына тереңдейді. Ерекше ескеретін жай – баланың тілінің дамуында 3-4 жас аралығының маңыздылығы. Осы кезде баланың сөздерді дұрыс, анық айтуына көбірек көңіл бөліп, онымен сөйлескенде қателерін жөндеу маңызды. Бұл кезең ата-аналардан шыдамдылықты талап етеді, баланың мәлімет алуға ынтасы зор, сұрағы көп болады. Бір сұрақтан екінші сұрақ туындап, ересек адам мезі болуы мүмкін. Баланы дөрекі тыйып тастамай, сыпайы түрде көңілін басқа нәрсеге аударып жіберген жөн. Жалпы алғанда, ауызша сөз қорының дамуы 5-7 жасқа дейін созылады. Мектеп жасына дейінгі балалардың тіл байлығын дамытуда түрлі ойыншықтардың, әңгімелердің, балалармен серуендеп жүрген кездердің, сыртқы ортамен таныстырудың маңызы зор. Олардың есінде белгілі бір жағдайға, нақтылы әсерге байланысты сөздер жақсы сақталады. Бұл кезде баланың санасы нақтылы тітіркендіргіштердің әсерінен дамиды.Балабақшадан мектептің бастауыш сыныбына аяқ басқан балалардың жазбаша тілін дамытқан кезде ауызша тілінің маңызы зор екенін ұмытпау керек. Жауап беріп үйрене бастағанда баланың ішкі қабілеті дамиды. Ішкі ойын дәл жеткізу қабілеті баланың жеке басының санасының, ақыл – ойының дамуына байланысты. Сондықтан баланы дұрыс сөйлетіп, ойын дәл айтуға үйретуде тәрбиешінің орны ерекше.
Тәрбиеші тілі – бақшадағы балалардың сөйлеу тілін дамытудың негізгі көзі болып табылады. Жас шамасына қарай әр топтағы балалар өз тәрбиешілерімен шаруашылық – тұрмыстық және еңбек іс - әрекетінде қатынас жасайды. Тәрбиеші балалардың ойындарын ұйымдастырады, бағдарламада көрсетілген барлық сабақтарда балалармен сөйлеседі, кітап оқып беру кезінде балаларды көркем шығарма авторларының сөздерімен таныстырады. Демек, балалар тәрбиеленетін мекемелерде тілді дамыту потенциалының мүмкіндігі түгелімен тәрбиеші сөзінің сапасына байланысты. Балабақша тәрбиешісі үшін үлгілі сөйлеуді меңгеру - оның кәсіби даярлығының көрсеткіші. Сондықтан өзінің сөйлеу тілін жетілдіру - әрбір педагогтың адамгершілік және қоғамдық парызы.
Кейін балаларға беретін тілдік дағдыларды өзі жетік меңгеруі маңызды. Сөйлеу мәдениетіне ие болу дегеніміз – бұл тілдің барлық элементтерінің (сөздің, түбірдің, қосымшаның, жұрнақтың, жалғаудың, сөйлемнің әртүрлі типтерінің, ырғақтың) мағынасын түсіну ғана емес, сонымен қатар әдеби тілде олардың қалай қолданылатынын есте сақтау деген сөз. Әрбір адамның сөйлеу мәдениеті оның тілді сезінуіне және тілді сезгіштігінің қаншалықты дамығанына байланысты. Қазақ балабақшаларында жүргізілетін тіл жұмыстарын жүйелеп, кешенді зерттеу жұмысын анықтаған профессор С. Р. Рахметова бұл жұмыстарды төмендегідей құрамдас бөліктерге бөледі:
1) сөздік жұмыс;
2) сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс;
3) байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмысы.
Бұл жұмыстар бір – бірімен байланыстырыла, бір – бірімен қатар жүргіледі. Бұл - тәрбиешінің еңбегі.
Осы еңбек нәтижесінде балалар нені меңгереді?
1) қойылған сұраққа тиісті жауапты, сөздерді қателеспей айтуға үйренеді;
2) сұрақтарға қатысты жауап болатын сөздерді бір – бірімен байланыстыра сөйлем құрастыруға үйренеді.
Балалардың танымдық қабілеттерін дамытып, сөздік қорын молайтып, сөйлеу дағдысын жетілдіру үшін екі түрлі тапсырма орындатуға болады:
1. Ойыншықтар арқылы ауызша сөйлеу.
2. Сурет бойынша әңгімелету.
Баланың тілін дамытуда ненің пайдасы зор? Біріншіден, жұмбақтарды жаттатып, шешкізу пайдалы. Екіншіден, тіл дамытуда балаларды өте қызықтыратын тағы бір халық ауыз әдебиет үлгісі – жаңылтпаштар. Бала бір сөзді қайталап айта отырып, тез жаттап алады. Бір – біріне айтып, екінші бала да тез жаттауға үйренеді. Жаңылтпаштар көбінесе тілінің мүкістігі бар және қиын сөздерді айта алмайтын, дыбыстарды шатастыратын немесе кейбір дыбыстарды айта алмайтын балаларға көп көмегін тигізеді. Сөзі түсінікті, оқығанда тез жатталатын жаңылтпаштар баланың ой-өрісін дамытып, сөздік қорының молаюына әсерін тигізеді. Әрине, бұл тіл дамыту жұмыстарының басы ғана. Тіл дамыту барысында жүргізілетін таным қызығушылығын арттыру жұмыстарының өзгешелігі – талдау мен жинақтау процестерінің бірлігінде. Яғни, тіл дамыту сабақтары негізінен балалардың бұрыннан қалыптасқан сөйлеу дағдыларына сүйене жүргізіледі деген сөз. Бала тілінің дамуының алдыңғы баспалдағы балабақшада қалануы керек. Егер балабақшада баланың тілі дұрыс дамып, жетілмесе, тілдік нормалары қалыптаспаған болса, байланыстырып сөйлеуі нашар, сөздік қоры аз болса, бірінші сыныпқа барғанда оған тіл сабақтары өте ауырға түсетіні айтпаса да түсінікті. Сондықтан балабақша сабақтарының барлығында дамытушылық тапсырмалардың маңызы зор. Озық тәрбиешілердің іс-тәжірибесінен үйренудің, талмай ізденудің, біліктілікті көтерудің қажетілігін үнемі есте ұстауымыз керек. Себебі қазіргі балабақшада тәрбиеленіп жатқан бүлдіршіндер – болашақ 12 жылдық мектеп оқушылары.
Библиография:
1.Ж.Аймауытов.Психология/оқу құралы/.Алматы,1994ж.
2.Выготский Л.С. Мышление и речь-М. «Просвещение», 1954г.
3.Ж.Аймауытов.Тәрбиеші жетекші.Орынбор,1924ж.